1. Ko e hā e faikehekehe ‘o e Dementia/Māngalo mo e ‘Alasaima/Alzheimer’s?
Ko e dementia/māngalo ko e fokoutua felāve’i mo e mole ‘a e manatu, hoholo ke vaivai e fakakaukau, mo e faka’uhinga me’a, ‘o uesia ai e mo’ui faka’aho ‘a kinautolu ‘oku nau mo’ua ai. Ko e ‘alasaimá ko e kalasi ia ‘e taha ‘o e demetia/māngalo. ‘A ia ko e mahaki ‘oku angamaheni ‘ene fakatupu e dementia/māngalo ‘i he kakai toulekeleka. ‘Oku ‘i ai mo e ngaahi kalasi kehe ‘o e dementia/māngalo kau ai e frontotemporal disorders, Lewy body dementia mo e vascular dementia. ‘E tokoni atu ho’o toketā familí pe ko e kau toketā ‘a e Pacific Dementia Māngalo ‘i hono fakamatala’i ke mahino ange ‘a e ngaahi kalasi kehekehe ko eni ‘o e dementia/māngalo.
2. Ko e hā e ngaahi faka’ilonga ‘o e ‘alasaima ‘oku fuofua ‘asi mei ha taha ‘oku mo’ua ai?
Ko e palopalema ‘o e manatú ‘oku kau ia he ngaahi faka’ilonga ‘oku ‘uluaki fakatokanga’i ‘ene ‘asi ‘i ha taha ‘oku ‘alasaima, neongo ‘e malava ke kehekehe pe ‘ia kinautolu ‘oku mo’ua ai. Ko e hoholo e fakakaukau, hangē ko e fefāinga’aki ke manatu’i e lea totonu ke pu’aki, ‘ikai lava ‘o tala e hingoa ‘o e me’a ‘oku te sio ki ai, mo ta’e’uhinga ha’a te fakamatala’i ha me’a, ‘e malava pe ke tala ko e ngaahi faka’ilonga ia ‘o e ‘alasaimá ‘oku mu’aki ‘asi mei ha taha.
‘Oku ‘i ai mo e faka’ilonga ‘e taha ‘o e ‘alasaimá ‘oku ui ko e mild cognitive impairment pe MCI, (‘e toki fakamatala’i lelei atu ‘e ho’o toketā pe kau toketā ‘a e PDM) – ka ‘oku ‘ikai ko ha me’a pau ia ke ma’u ‘i he taha kotoa pe ‘oku ‘alasaima. ‘Oku tānaki atu ki he palopalema ‘o e fakakaukaú ‘a e uesia e female’ei’aki ‘a e sinó mo mole ‘a e ivi mafeia ke te nāmu’i ha me’a. Kapau ‘oku te ma’u ‘a e faka’ilonga MCI ‘oku mahu’inga ke te sio mo talatala ki he toketā ke ne toutou sivi kita mo siofi ha ngaahi liliu ‘oku hoko ki he ‘ete tukunga manatú mo e fakakaukau.
3. ‘Oku anga fēfē tutupu ‘a e ‘alasaima?
Ko e tutupu ‘a e ‘alasaimá ‘oku fakasitepu: sitepu 1 ’oku takaloto pe te’eki ‘asi hano faka’ilonga, sitepu 2 kamata fisiki mai e ngaahi faka’ilongá ki tu’a, sitepu 3 faka’au ke fakalalahi ‘ene ‘asi, pea sitepu 4 kovi ‘aupito e tu’unga ‘oku ‘i ai e mo’ui ‘a e tokotaha mo’ua he ‘alasaima . ‘I sitepu 1 ‘oku ‘ikai ke ‘asi hano faka’ilonga ‘o’ona, ka kuo ‘osi kamata ke ‘i ai e ngaahi liliu ia kuo hoko ‘i he ‘uto. Pea ko ‘ene fisiki mai ki tu’a e ngaahi liliu ko iá ‘oku malava ia ‘o tala pe fakatokanga’i pea toki hikihiki ai pe ‘ene tupú ‘o a’u ki he kovi ‘aupito.
‘I he a’u ‘a e tu’unga ‘o e ‘alasaimá ki he kovi ‘aupitó ‘oku taulōfu’u ange palopalema’ia e mo’ui ‘a e tokotaha ‘oku mo’ua aí ‘o a’u pe ki he ‘ikai ke ne toe manatu’i e ‘uuni me’a lahi, fa’a mohe, faka’ausino, faingatā’ia e lamu mo folo e me’akai, ngongohe ‘a e talanoa, mo ‘ikai lava ‘o fetu’utaki. Pea ‘i he ‘ene peheé ‘e fiema’u leva ke ‘i ai ha taha/ni’ihi ke ne/nau tokanga’i taimi kakato ia he toenga ‘ene mo’ui.
4. Ko e hā e me’a ‘oku ne fakatupu ‘a e ‘alasaima?
Ko hono mo’oní ‘oku te’eki malava ‘e he kau saienisí ‘o tala e tupunga ‘o e mahaki ‘alasaima. Ka ‘oku nau tui ko kinautolu ‘oku vave ‘asi ai e ngaahi faka’ilongá (fakafuofua ki he ta’u 30 ki he 60 tupu) ‘oku totolo ia he totó mo e fa’ungamo’ui/genes. Ko kinautolu ko ia ‘oku toki mo’ua ai kuo nau toulekeleká (ta’u 60 ki ‘olunga) ‘oku tupunga ia mei he faka’au ke hoholo honau sinó ‘o motu’a ange, pea holo ai pe mo e ‘uto ‘o ‘ikai ke ne malava ‘o mafeia e ngaahi fatongia na’a ne fuesia he taimi ne kei mālohi ai. ‘A ia, ‘i he ‘enau vakai, ko e ‘alasaimá ‘oku tupu ia mei he fekaukau’aki e ngaahi makatu’unga kehekehe, ‘o kau ai e liliu fakatupu’anga/toto, faka’ātakai, mo e tō’onga mo’ui/lifestyle, pea ‘i he ‘ene peheé ‘oku kehekehe pe uesia ‘oku hoko kia kinautolu ‘oku nau mo’ua ai.
5. ‘Oku tukufakaholo e totolo ‘a e mahaki ‘alasaima?
‘Oku ‘ikai ‘uhinga ka mo’ua ha taha ‘i he mahaki ‘alasaimá ‘e mo’ua ai pe mo e toenga e fāmili. ‘I he ngaahi keisi lahi ko e ‘alasaimá ‘oku fa’a toki hoko ia ‘i he ta’u matu’otua/toulekeleka. ‘A ia ‘oku hoko ia ‘ia kinautolu ta’u 60 tupu ‘o faai hake ai, pea ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha’a ne felāve’i ‘a’ana mo e fa’ungamo’ui/genes ‘o e tangata. Neongo ia, ‘oku ‘i ai pe ngaahi naunau ‘o e fa’ungamo’ui/genes ‘oku malava ke ne fakatupu e mahaki ‘alasaimá ‘i he to’u tangata fakatōtōla’ā.
Ko kinautolu ko ia kei ta’u iiki ‘oku mo’ua ‘i he mahaki ‘alasaimá ‘oku malava ke fakatupu ia ‘e he ngaahi liuanga/variants kehekehe, pe ngaahi liliu ‘oku hoko ‘i he fa’ungamo’ui/genes. Kapau ‘e totolo ha fo’i fa’ungamo’ui/gene ‘i he laine tupu’angá (tamai/fa’ē) ‘e malava pe ke mo’ua ha’a na tama/fānau ‘i he mahaki ‘alasaima.
6. ‘Oku ‘i ai nai ha faito’o ‘o e mahaki ‘alasaima?
‘I he lolotonga ní ‘oku ‘ikai pe ha faito’o ia ‘o e mahaki ‘alasaima. ‘Oku ‘i ai e lau ia ‘a e ngaahi ma’u’anga fakamatala tokua ko e koloa ‘oku fo’u mei he lolo niu (coconut oil) ‘oku ne lava ‘o fakatuai’i e tupu ‘a e ‘alasaima. Neongo ia, ‘oku ‘ikai ha fakamo’oni fakasaienisi ia ke ne poupoua e lau ko eni.
Ka ‘oku ‘i ai e ngaahi faito’o kuo faka’atā ‘e he kautaha US Food and Drug Administration (FDA) ke tokoni ki hono fakanonga e kakai ‘oku nau mo’ua ‘i he mahaki ‘alasaima, pea mo e ngaahi founga fakafaito’o kehekehe ke ta’ota’ofi ‘aki e ngaahi naunau ‘o e ‘alasaimá mei he ‘ene tupu vave.
7. ‘Oku ‘i ai ha founga ke ta’ofi ‘aki e mahaki ‘alasaima?
Hangē ko ia ‘oku hā atu ‘i ‘olunga ‘oku ‘ikai ha faito’o ‘o e mahaki ‘alasaima pe ko ha founga ke ta’ofi ‘aki. Ko e me’a pe ‘oku mahino kia kimautolú ko e liliu e tō’onga mo’uí pe lifestyle – hangē ko e ma’u e me’atokoni fakatupu mo’ui lelei, fakamālohisino mo ngaungaue, fakaholo ke ‘oua ‘e fu’u sino mamafa, mo tauhi e totó ke ‘oua ‘e fu’u ma’olunga – ‘e lava ke ta’ota’ofi ‘aki e tupu vave ‘a e mahaki ‘alasaima.
8. Teu ma’u nai mei fē ha ngaahi tokoni ki ha taha ‘oku mo’ua ‘i he mahaki ‘alasaimá pe ko kinautolu ‘oku nau tauhi/tokanga’i?
Fetu’utaki mai ki he kau ngāue ‘a e Pacific Dementia Māngalo ‘i he fika telefoni – 0800 428 492 pe ko ho’o mou a’utonu mai pe ki he ‘ofisi ‘o e ‘Ākiheuho fika 25 Princess Street Otahuhu ‘o ma’u mei ai e ngaahi fakamatala mo e halafononga ki he ma’u’anga tokoni.